In het hart van Twente op zo’n 15 kilometer van de Duitse grens ligt Hengelo, de vierde stad van Overijssel met ruim 80.000 inwoners. Lange tijd zat de binnenstad hier in een neerwaartse spiraal wegens winkelleegstand en een lage waardering van de openbare ruimte. Sinds kort is de weg omhoog weer gevonden dankzij een stapsgewijze transitie van het gehele centrum – met de recente prijs voor Meest Inspirerende Binnenstadsproject als tussentijdse bekroning. Hoe gaat de gemeente hier te werk, wat maakt haar aanpak zo’n succes en welke rol speelt de Impulsaanpak winkelgebieden daarin?
Met zo’n 150 winkels en tientallen horecabedrijven is Hengelo al decennialang een belangrijke trekpleister in Twente. In een poging om concurrerend te blijven met het nabijgelegen en fors grotere Enschede, liet de gemeente eind jaren ’90 een totaal nieuw winkelcentrum bouwen. ‘Kil en saai’, oordeelden bezoekers én Hengeloërs zelf unaniem. Dat imago sloeg naar de binnenstad over toen daar tijdens de economische crisis de winkelleegstand en verloedering toenam. De daaropvolgende internetcrisis in 2010 was voor veel ondernemers de nekslag. Weinig bewoners hadden vertrouwen in verbetering en verweten de gemeente een gebrek aan daadkracht. Toen het sentiment in de stad in 2017 een dieptepunt bereikte, besloot de gemeente het roer om te gooien en fors in het centrum te investeren.
Minder winkels, meer wonen
Onder het motto ‘Niet praten, maar doen’ kwam de gemeente samen met binnenstadpartners tot het Actieplan voor een vitale Hengelose binnenstad 2017-2021, dat eind 2017 door de raad werd goedgekeurd. De heldere ambities in het plan vormen de leidraad voor een reeks projecten in de gehele binnenstad. Erkennend dat het alsmaar groeiende winkelaanbod van vóór de crises voorgoed verleden tijd is, zet de gemeente nu in op een kleiner winkelgebied en meer plek voor wonen. In overleg met eigenaren worden waar nodig winkels en andere retailfuncties verplaatst. Al in het voorjaar 2018 begon de uitvoering van het eerste deelproject. Beetje bij beetje wint de gemeente sindsdien het vertrouwen van bewoners en ondernemers terug.
Volledige sloop en nieuwbouw
Bijzonder is het deelprojectgebied aan de zuidwestzijde van de binnenstad tussen de Marskant en de Marktsteeg. Hier heeft de gemeente van doen met een allegaartje aan panden met uiteenlopende eigenaren en functies, variërend van een voormalige discotheek en een oud V&D-complex tot woningen. De enige zinvolle aanpak in deze complexe situatie is een integrale aanpak, zo luidde al snel de conclusie. Samen met woningbouwcorporatie Welbions en andere partijen kwam een plan tot stand voor een volledige transformatie naar hoogwaardig wonen met mogelijk plek voor kleine bedrijven en aan huis gebonden beroepen. De gemeente kocht al het vastgoed in het centrumdeel aan om het te kunnen slopen, waarna het gefaseerd een mix van sociale huur, middenhuur en betaalbare koopwoningen terug wil bouwen.
Impulsaanpak winkelgebieden onmisbaar
Geldgebrek bleek niet voor het eerst een obstakel bij het doorrekenen van het plan. De onrendabele top was zelfs zó groot dat extra financiering onmisbaar was. Juist op dat moment introduceerde het Rijk de Impulsaanpak winkelgebieden (IW). De subsidieregeling bleek perfect toegesneden op de situatie in het centrum van Hengelo, waarop de gemeente direct haar aanvraag indiende. Dat die aanvraag in een mum van tijd op papier stond, was te danken aan het ‘huiswerk’ – in de vorm van een heldere visie en een volledig doorgerekend plan – dat al was gedaan.
Alle initiële bebouwing in het betreffende stadsdeel staat momenteel nog steeds overeind omdat investeerders terughoudend zijn met de aankoop van nieuwbouw. Reden daarvoor is de combinatie van stijgende bouwkosten en de stijgende rente. De gemeente bekijkt samen met de bouw-ontwikkelcombinatie Dura Vermeer en Nijhuis Bouw hoe het project toch te realiseren is.
Meest Inspirerende Binnenstadsproject
Dat Hengelo op de goede weg is, blijkt onder meer uit het compleet vernieuwde Marktplein dat als een van de grootste successen binnen de transformatie van de binnenstad geldt. Samen met Veenendaal kreeg Hengelo hiervoor in april 2023 zelfs de prijs ‘Meest Inspirerende Binnenstadsproject van Nederland’, een landelijke verkiezing van Platform Binnenstadsmanagement waaraan 18 steden meededen. De jury sprak van een veelzijdig, duurzaam, groen en sfeervol plein voor alle leeftijden. Ook Hengeloërs zijn vol lof. Op het vernieuwde plein staat onder meer een podium voor optredens, met daaromheen diverse plekken om elkaar te ontmoeten, te ontspannen, te spelen en te genieten van een hapje en een drankje. De prijs is ook een blijk van waardering voor de samenwerking tussen de gemeente en haar inwoners en ondernemers, die tot het nieuwe marktplein leidde.
Tips voor andere gemeenten
Wat voor inspiratie biedt de Hengelose aanpak voor andere gemeenten die hun binnenstad willen transformeren? Zorg voor een heldere visie op het gebied en maak in lijn daarmee concrete plannen die écht aan de binnenstad bijdragen, zo luidt het allereerste advies. Stem je visie niet af op een regeling maar formuleer hem los daarvan. Overweeg je een IW-aanvraag, toon dan ook glashard aan dat die plannen onuitvoerbaar zijn zonder extra financiering. De IW vergoedt maximaal 50% van de onrendabele top. Zorg daarom ook altijd voor cofinanciering en wees creatief bij het aanspreken van eigen budgetten. Voor het verwezenlijken van je klimaatopgave – een mogelijk (neven)doel van een transformatie – maak je bijvoorbeeld vaak ook andere interne financiële middelen beschikbaar. Werk vanaf dag één nauw samen met alle partners in je stad, zodat de plannen breed draagvlak hebben en houden. Uiteindelijk moet een transformatie niet als een gemeentelijke ingreep voelen, maar als een verandering van de stad voor de stad.
KADER
Ondersteuning door de Impulsaanpak winkelgebieden
De financiële steun van de Impulsaanpak winkelgebieden die Hengelo krijgt voor het deelprojectgebied aan de zuidwestzijde van de binnenstad, is een subsidieregeling voor de herstructurering en transformatie van winkelgebieden in gemeenten die te maken hebben met veel leegstand in hun binnenstad. Om aanspraak te kunnen maken op de regeling, moeten gemeenten een projectaanvraag indienen. Een belangrijke voorwaarde is dat de gemeente samen met tenminste twee private investeerders een samenwerkingsverband aangaat, waarna ze zeven jaar de tijd krijgen om hun project af te ronden. Niet alleen gemeenten, maar ook private investeerders en andere partijen kunnen dus van de Impulsaanpak winkelgebieden profiteren.
Het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK) stelt met de Impulsaanpak winkelgebieden 100 miljoen euro beschikbaar, verdeeld over vier openstellingsrondes. Ook het delen van kennis en geleerde lessen is onderdeel van de regeling. Einddoel is meer binnenstedelijk winkelgebied met een stevige, sociale en economische basis dat aantrekkelijk is voor bewoners en bezoekers.
Neem voor vragen of opmerkingen contact op via iw@rvo.nl.